Κάτω από τα πολυσύχναστα πεζοδρόμια, τις πολυκατοικίες και τα σχολεία των νοτίων προαστίων της Αττικής κρύβεται μια άγνωστη ιστορία: υπόγεια καταφύγια που κατασκευάστηκαν για να προστατεύσουν τους πολίτες σε περιόδους πολέμου ή κρίσης. Σήμερα, πολλοί τα αγνοούν ή τα θεωρούν απλά αποθήκες, ενώ η έλλειψη καταγραφής και ενημέρωσης τα καθιστά δυσπρόσιτα σε περίπτωση ανάγκης.
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά και από την εποχή της γερμανικής κατοχής, η Πολιτική Άμυνα στην Ελλάδα επέβαλε την κατασκευή υπόγειων καταφυγίων σε δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Οι χώροι αυτοί σχεδιάζονταν με θωρακισμένες πόρτες, αεραγωγούς και χοντρούς τοίχους ώστε να προσφέρουν προστασία στους πολίτες σε περίπτωση αεροπορικών επιθέσεων ή άλλων κρίσεων.
Αρχεία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και αρχιτεκτονικά σχέδια από τη δεκαετία του ’30 έως τη δεκαετία του ’70 δείχνουν ότι πολλά σχολεία και πολυκατοικίες της Αθήνας ακολουθούσαν τις προδιαγραφές αυτές. Η ελληνική λογοτεχνία και φιλολογία της εποχής, από μαρτυρίες κατοίκων μέχρι αναφορές σε έργα όπως του Γιώργου Σεφέρη και του Νίκου Καζαντζάκη, περιγράφουν υπόγειους χώρους ως σύμβολα προστασίας και επιβίωσης, στοιχείο της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας.
Στην Καλλιθέα, τη Νέα Σμύρνη, το Μοσχάτο και το Παλαιό Φάληρο, πολλές πολυκατοικίες που χτίστηκαν πριν τη δεκαετία του ’60 διαθέτουν υπόγειες αίθουσες με χαρακτηριστικά καταφυγίων: διπλές μεταλλικές πόρτες, αεραγωγούς και χοντρούς τοίχους. Πολλά από αυτά σήμερα χρησιμοποιούνται ως αποθήκες ή έχουν παραμείνει ξεχασμένα.
Οι δημόσιες σχολικές εγκαταστάσεις της ίδιας περιόδου είχαν συχνά υπόγεια σχεδιασμένα για πολιτική άμυνα, τα οποία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως πρόχειρα καταφύγια σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Όμως, όπως θυμάται η Μαρία, κάτοικος Νέας Σμύρνης: «Στο παλιό μου σχολείο υπήρχε ένα υπόγειο που ήταν πάντα κλειδωμένο. Όταν ρωτούσαμε τι είναι, μας έλεγαν πως “δεν είναι τίποτα”».
Αντίστοιχα, πολλές μονοκατοικίες και πολυκατοικίες σε όλη την Αττική έχουν υπόγεια που κατασκευάστηκαν για τον ίδιο σκοπό, αλλά η χρήση τους σήμερα είναι ελάχιστη.
Παρά την ύπαρξη των καταφυγίων, δεν υπάρχει επίσημη δημόσια καταγραφή ή ενεργός χάρτης που να ενημερώνει τους πολίτες για την τοποθεσία ή την κατάσταση αυτών των χώρων. Δήμοι και Πολιτική Προστασία δεν έχουν δημοσιοποιήσει σχετικές πληροφορίες, γεγονός που καθιστά δύσκολη την αξιοποίησή τους σε περίπτωση κρίσης.
Η ανάγκη για αναβάθμιση και καταγραφή των υπόγειων καταφυγίων είναι επιτακτική. Η δημιουργία ενός ψηφιακού χάρτη που θα εντοπίζει τα καταφύγια και θα παρέχει πληροφορίες για την κατάσταση και τη δυνατότητα χρήσης τους θα μπορούσε να ενισχύσει την πολιτική προστασία και την ενημέρωση των πολιτών.
Τα υπόγεια καταφύγια της Αττικής και της Ελλάδας αποτελούν μια κρυμμένη κληρονομιά της Πολιτικής Άμυνας, απομεινάρια μιας εποχής φόβου αλλά και μέτρα προστασίας. Η αναγνώριση, καταγραφή και αξιοποίησή τους μπορεί να προσφέρει πολύτιμη ασφάλεια σε περιόδους κρίσης. Το πρώτο βήμα για την αξιοποίηση αυτής της υποδομής είναι η ενημέρωση και η συντήρησή της, ώστε να μην παραμείνει απλά μια λησμονημένη ανάμνηση της ιστορίας.