Το χαμένο άγαλμα της Αθηνάς Λημνίας

Θεά Αθηνά. Η προστάτιδα της πόλης των Αθηνών. Αθηνά, η θεά της Σοφίας. Αθηνά Νίκη, Αθηνά Πρόμαχος, Αθηνά Παρθένα μερικές από τις ονομασίες της.

Κι όμως υπάρχει και μία που ελάχιστοι την γνωρίζουν και που την τύχη του αγάλματος της καλύπτει μέγα μυστήριο. Είναι η Αθηνά Λημνία, η Αθηνά της Λήμνου που το ορειχάλκινο άγαλμα της θαυμάζονταν στην αρχαιότητα, όμως δεν είναι γνωστή ούτε καν η θέση που ήταν τοποθετημένο. Εικάζεται ότι ήταν στημένο σε μαρμάρινη βάση ευθύς μετά τα Προπύλαια, στα αριστερά του εισερχομένου. Αυτό το γνωρίζουμε από την μαρτυρία του περιηγητή Παυσανία που κατέγραψε ότι το είδε στην Ακρόπολη κοντά σε ένα άγαλμα του Περικλή.

Ένα από τα λίγα γνωστά σχετικά με το άγαλμα της Αθηνάς Λημνίας, είναι ότι ήταν έργο του κορυφαίου της αρχαιότητας γλύπτη Φειδία – μάλλον το πρώτο του έργο και κατά κοινή ομολογία όλων αρχαίων κειμένων εκείνων των χρόνων το καλύτερο και ωραιότερο του. Έργο τέχνης που ό,τι γνωρίζουμε τώρα για τον τύπο του είναι μόνο από διασωθέντα μαρμάρινα αντίγραφά του. Η θεά παριστανόταν όρθια. Με το αριστερό χέρι στηριζόταν στο δόρυ, ενώ με το δεξί κρατούσε την περικεφαλαία της ή σύμφωνα με άλλους ερευνητές μία κουκουβάγια.  

Η κουκουβάγια είναι χαρακτηριστικό αντικείμενο – σύμβολο της Αθηνάς. Η αρχαία ονομασία της, γλαύξ, προέρχεται από το ρήμα γλαύσσω που σημαίνει λάμπω. Αθηνά και γλαύξ αρχικά ταυτίσθηκαν διότι είχαν λαμπερά μάτια (γλαυκώπις Αθηνά).

Το χαμένο σήμερα άγαλμα αποτελεί αριστούργημα της γλυπτικής τέχνης της αρχαίας Ελλάδας. Η ταύτισή του, από τον Γερμανό αρχαιολόγο Άντολφ Φουρτβένγκλερ (Adolf Furtwängler), με δυο όμοια αγάλματα που προήλθαν από συναρμολόγηση θραυσμάτων ρωμαϊκών αντιγράφων που έκανε ο ίδιος το 1891, δεν έχει γίνει αποδεκτή από τους ειδικούς.

 

Αθηνά Λημνία: Η χαμένη Αθηνά  και οι αναφορές γι’ αυτήν στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία.

Ο Λουκιανός, ο Iμέριος, ο Παυσανίας και άλλοι συγγραφείς της αρχαιότητας έχουν περιγράψει με μεγάλο θαυμασμό το άγαλμα. 

Η περιγραφή του Παυσανία:

[1.28.2]…χωρὶς δὲ ἢ ὅσα κατέλεξα δύο μὲν Ἀθηναίοις εἰσὶ δεκάται πολεμήσασιν, ἄγαλμα Ἀθηνᾶς χαλκοῦν ἀπὸ Μήδων τῶν ἐς Μαραθῶνα ἀποβάντων τέχνη Φειδίου – καί οἱ τὴν ἐπὶ τῆς ἀσπίδος <μάχην> Λαπιθῶν πρὸς Κενταύρους καὶ ὅσα ἄλλα ἐστὶν ἐπειργασμένα λέγουσι τορεῦσαι Μῦν, τῷ δὲ Μυῒ ταῦτά τε καὶ τὰ λοιπὰ τῶν ἔργων Παρράσιον καταγράψαι τὸν Εὐήνορος• ταύτης τῆς Ἀθηνᾶς ἡ τοῦ δόρατος αἰχμὴ καὶ ὁ λόφος τοῦ κράνους ἀπὸ Σουνίου προσπλέουσίν ἐστιν ἤδη σύνοπτα – , καὶ ἅρμα κεῖται χαλκοῦν ἀπὸ Βοιωτῶν δεκάτη καὶ Χαλκιδέων τῶν ἐν Εὐβοίᾳ. δύο δὲ ἄλλα ἐστὶν ἀναθήματα, Περικλῆς ὁ Ξανθίππου καὶ τῶν ἔργων τῶν Φειδίου θέας μάλιστα ἄξιον Ἀθηνᾶς ἄγαλμα ἀπὸ τῶν ἀναθέντων καλουμένης Λημνίας. – Παυσανίου Ἑλλάδος Περιήγησις. Αττική Α’ [3]

Μετάφραση:

[1.28.2]…Εκτός απ’ όσα ανέφερα υπάρχουν και δύο αναθήματα που κατασκεύασαν οι Αθηναίοι από το ένα δέκατο των λαφύρων πολεμικών νικών τους• ένα χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς από τους Μήδους που αποβιβάστηκαν στον Μαραθώνα, έργο του Φειδία. Λένε ότι η μάχη των Λαπιθών και των Κενταύρων στην ασπίδα της Αθηνάς, καθώς και όσα άλλα τμήματα του αγάλματος είναι σκαλισμένα τα σφυρηλάτησε ο Μυς, αλλά κι αυτά, όπως και ό,τι άλλο έφτιαξε ο Μυς, σχεδιάστηκαν από τον Παρράσιο, τον γιο του Ευήνορα. Η αιχμή του δόρατος αυτής της Αθηνάς και το λοφίο της περικεφαλαίας της είναι ορατά ακόμα και από το Σούνιο. Το άλλο ανάθημα είναι ένα χάλκινο άρμα από το ένα δέκατο των λαφύρων της νίκης κατά των Βοιωτών και των Χαλκιδέων της Εύβοιας. Εκεί υπάρχουν δύο ακόμα αναθήματα. Ο Περικλής του Ξανθίππου και το πιο αξιοθέατο από τα έργα του Φειδία, ένα άγαλμα της Αθηνάς, η οποία από αυτούς που την αφιέρωσαν αποκαλείται Λημνία.

Το γνήσιο έργο του Φειδία λοιπόν, κατασκευασμένο από ορείχαλκο (μπρούτζο) φιλοτεχνήθηκε στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. και στόλιζε την Ακρόπολη των Αθηνών. Το άγαλμα είναι μάλλον δωρεά ευγνωμοσύνης -όπως ήδη αναφέρθηκε- των Αθηναίων εποίκων (κληρούχων) της Λήμνου προς την Αθήνα, επειδή με την ενίσχυση που έλαβαν το 447 π.Χ. ισχυροποιήθηκε η αποικία της Λήμνου και συσφίχθηκαν οι σχέσεις με τη μητρόπολη.

Ποια υπήρξε η τύχη του ωραιότερου έργου του Φειδία η Αθηνά Λημνία; Γιατί υπάρχουν τόσο λίγες πληροφορίες και τόσο μυστήριο γύρω από αυτό; Ουδείς γνωρίζει.

Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχουμε την δυνατότητα να θαυμάσουμε τα αντίγραφα του που φτιάχτηκαν με βάση την τότε αποτύπωση του πρωτότυπου σε μαρμάρινες πλάκες.

 

Τασσώ Γαΐλα

Αρθρογράφος-Ερευνήτρια.

Ακολουθήστε το Kalithea Press στο Google News Feed, για να ενημερώνεστε σωστά και έγκαιρα