Η κατάθλιψη αφήνει πίσω της πολλές και σοβαρές παρενέργειες. Το κοινωνικό άγχος και ο
μηδενισμός βασανίζουν τον άνθρωπο για χρόνια, μπορεί και για μια ζωή. Η απόσυρση από
την κοινωνική συμμετοχή και η απώλεια νοήματος οδηγούν στο ψυχολογικό κενό. Πώς το
κάνει αυτό η κατάθλιψη; Η επιστήμη μπορεί μόνο να καταστείλει τα συμπτώματα, αλλά οι
αιτίες παραμένουν στο σκοτάδι και περιμένουν πάντα από κάτω, όπως ακριβώς το χώμα που
έχει καλυφθεί από τσιμέντο. Μόλις αφαιρεθεί το τσιμέντο, η φύση θα δώσει και πάλι αυτό
που κρύβει στα σπλάχνα της. Υπομονετικά και σιωπηλά, έτσι και η κατάθλιψη θα δίνει πάντα
αυτό που κρύβει στο βάθος της ψυχής, απελπισία και υπαρξιακό κενό. Είναι η κατάθλιψη μια
έκφραση της φύσης;
Για να βρούμε το γιατί συμβαίνει αυτό, πρέπει να ορίσουμε κάπως την κατάθλιψη, με έναν
ορισμό που να ξεφεύγει από τη νοοτροπία που την αντιμετωπίζει σαν ασθένεια, αφού αυτή
η νοοτροπία αρκείται στη διαχείριση του φαινομένου. Ένας χρήσιμος ορισμός που
προτείνουμε εδώ θα ήταν ο εξής. Δανειζόμενοι έναν ψυχολογικό όρο, θα λέγαμε ότι
κατάθλιψη είναι μια κρίση συνείδησης, που προκύπτει από τη σύγκρουση του αληθούς με
τον ψευδή εαυτό. Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Ποιος είναι ο αληθής και ποιος ο ψευδής
εαυτός;
Όταν ερχόμαστε στη ζωή, είμαστε μια φωτεινή σπίθα, μια φλόγα ζωής που θέλει να ζήσει,
να νιώσει, να παίξει, να εκφραστεί ελεύθερα, να γίνει γνωστή και να ανταλλάξει εμπειρίες
με τους γύρω της. Αυτός είναι ο αληθής εαυτός. Αυτή η φλόγα μπορεί να τραφεί από το
περιβάλλον και να λάμψει, μπορεί όμως και να σιγοσβήσει. Οι απαιτήσεις των άλλων και της
κοινωνίας, μειώνουν την ένταση της φλόγας και σταδιακά φτιάχνουμε ένα προσωπείο για να
ικανοποιούμε τις ανάγκες των άλλων και έτσι να νιώθουμε ασφαλείς. Αυτός είναι ο ψευδής
εαυτός. Κάποτε η κρυμμένη και ξεχασμένη αλήθεια μέσα μας, επαναστατεί και πυρπολεί όλο
τον ψυχικό μας χώρο. Αυτή είναι η κατάθλιψη. Η αλήθεια μέσα μας που θέλει να βγει και
πάλι προς τα έξω. Και στην προσπάθειά της να ξαναλάμψει, καταστρέφει ό,τι ψεύτικο είχαμε
φτιάξει στην πορεία για να κερδίσουμε την αποδοχή και την ασφάλεια.
Η κατάθλιψη δεν είναι ασθένεια. Μοιάζει με ασθένεια όταν επέλθει η αποδιοργάνωση, αλλά
δεν ξεκινά σαν ασθένεια. Η κατάθλιψη είναι μια πύλη. Μπορούμε να τη διαβούμε, αν
είμαστε διατεθειμένοι να αφήσουμε πίσω μας τα ψεύδη που λέγαμε στον εαυτό μας μια
ολόκληρη ζωή, ή μπορούμε να μείνουμε καθηλωμένοι μπροστά στην πύλη, σαν τους επαίτες
έξω από τους ναούς, ζητιανεύοντας την ελεημοσύνη των άλλων, στους οποίους επιτρέπουμε
να διαιωνίσουν το μαρτύριό μας, αλλά και να ελέγχουν «φιλάνθρωπα» την θέση μας στον
κόσμο.
Μια σημαντική παρενέργεια της κατάθλιψης, στην προσπάθειά της να μας βγάλει από την
ψυχότροπη μακαριότητα του προσωπικού μας μύθου, είναι η αλλοίωση της μνήμης,
ιδιαίτερα αν έχουμε βιώσει τραυματικές εμπειρίες. Η κατάθλιψη φέρνει διαρκώς στην
επιφάνεια της συνείδησης όλες της δυσάρεστες αναμνήσεις, αλλά και εμποτίζει τις
ευχάριστες αναμνήσεις με ένα αίσθημα ενοχής. Ο άνθρωπος βασανίζεται από την ίδια του
τη μνήμη και καταφεύγει σε διάφορους τρόπους απόδρασης για να μη θυμάται.
Μακροχρόνια, αυτό μας αποξενώνει από τη μνήμη μας, θολώνει την κρίση μας, εξασθενεί τη
βούλησή μας και γινόμαστε σκιές του εαυτού μας, άδεια σκεύη, άβουλες μονάδες,
αποκομμένες από το συνάνθρωπο και το σύνολο.
Αν αυτό συμβεί σε έναν ικανό αριθμό ανθρώπων, η κατάθλιψη γίνεται κοινωνικό φαινόμενο.
Όταν ο τρόπος ζωής, η εργασία, η εν γένει καλλιέργεια και ο πολιτισμός απωλέσουν το νόημά
τους, τότε μπορούμε να μιλάμε για τον αληθή και τον ψευδή εαυτό μιας κοινωνίας. Όταν μια
κοινωνία γεννιέται, μπορεί και αυτή να ιδωθεί σαν μια φλόγα, μια σπίθα ζωής, σαν ένα παιδί
που θέλει να παίξει μέσα στο πάρκο της ζωής και της ιστορίας. Ξεκινά με τις δικές της αξίες,
τη δική της αισθητική αντίληψη, τη δική της ηθική και τη δική της υπαρξιακή επιθυμία.
Εμπεριέχει μέσα στη συλλογική ψυχή της τη δική της εντελέχεια, την οποία καλείται και να
πραγματώσει.
Η παιδεία και ο αναστοχασμός πάνω στις εγγενείς αξίες της είναι αυτά που διατηρούν
ζωντανή τη φλόγα της αλήθειας της και επιτρέπουν στα μέλη της εν λόγω κοινωνίας να ζουν
μια γεμάτη, ισορροπημένη ζωή, ατομικά και συλλογικά, δίνοντας νόημα στο παρόν και
όραμα για το μέλλον. Επιτρέπουν στα μέλη της να ισορροπούν ανάμεσα στην πρόοδο και την
παράδοση, χωρίς να αποδομούνται από την πρώτη και χωρίς να καθηλώνονται από τη
δεύτερη.
Οι κοινωνίες, όμως, όπως και τα άτομα, δεν υπάρχουν εν κενώ. Αλληλεπιδρούν με άλλες
κοινωνίες, άλλα ήθη και άλλα ρεύματα καλλιέργειας και δομές πολιτισμού και άρα
εξελίσσονται, κάποτε αρμονικά και κάποτε συγκρουσιακά. Ο πόλεμος υπήρξε ιστορικά μια
βασική έκφραση αυτής της αλληλεπίδρασης. Πολιτισμοί κυριάρχησαν και πολιτισμοί
χάθηκαν μέσα στις φλόγες της βίας και της κατάκτησης. Ευτυχώς, σήμερα πλέον ο θερμός
πόλεμος είναι περιορισμένος και δεν είναι ολοκληρωτικός. Άλλες μορφές επιθετικότητας
έχουν πάρει τη θέση του, με κύριο τον πόλεμο τον ιδεών, που θα μπορούσαμε να
ονομάσουμε και ψυχολογικό. Όταν ο επελαύνων κατακτητής δεν αρκείται μόνο στον έλεγχο
της συμπεριφοράς σου, αλλά επιθυμεί να σε κατακτήσει στον πυρήνα της ύπαρξής σου,
ορίζοντας τα θεμέλια της οντολογίας σου μέσω της πίστης και της σχέσης σου με το
υπερβατικό, το μεταφυσικό, τότε ο πόλεμος είναι πνευματικός.
Όπως προτείναμε πιο πάνω, η κατάθλιψη φέρνει μαζί της μηδενισμό, ήτοι απώλεια
νοήματος, κοινωνικό άγχος και διαστρέβλωση της μνήμης. Ποιας μνήμης όμως; Εκείνης που
χτίστηκε πάνω στις προσδοκίες και τα πρότυπα των άλλων. Τα τραύματα ξαναζωντανεύουν
και η ενοχή βασανίζει τη συνείδηση. Το ίδιο συμβαίνει και συλλογικά. Η συλλογική μνήμη
θολώνει και η σύγκρουση της αληθινής φύσης με την ψεύτικη αυτοεικόνα κορυφώνεται.
Ποιος νικά;
Στο επίπεδο του ατόμου, υπάρχουν δυο πιθανές εκβάσεις. Είτε ο άνθρωπος θα παραδοθεί
στη διαδικασία της αποφλοίωσης, υποφέροντας παροδικά, αλλά αναδυόμενος και
αναγεννημένος τελικά ως ο Αληθής Εαυτός, ελεύθερος από τους «φιλάνθρωπους σωτήρες
του» και τις νουθεσίες τους, είτε, λόγω της ψυχολογικής αντίστασης στην αλλαγή, ήτοι λόγω
άγονου εγωισμού, θα αποδιοργανωθεί και θα περάσει σε ένα σημείο πέραν σωτηρίας, αφού
και το σώμα έχει τα όρια της αντοχής του.
Το πρόβλημα με την αλήθεια, ατομικά και συλλογικά, είναι ότι δεν θέλουμε να την
αντικρύσουμε, γιατί διαισθανόμαστε ότι θα μας ξεβολέψει. Η συλλογική κατάρρευση,
αντίθετα προς την μυθοπλαστικά διαδεδομένη εντύπωση, είναι μια μακρόχρονη, συχνά
ανεπαίσθητη και εν πολλοίς «αόρατη» διαδικασία, που μπορεί να μας διαφύγει μέσα στο
μούδιασμα της συνήθειας, ατομικά και συλλογικά.
Η αναγέννηση, από την άλλη, είναι μια πολύ επώδυνη διαδικασία αποφλοίωσης,
κατακερματισμού και αναδόμησης. Αφήνεις πίσω τα οικεία, τα ασφαλή και τα άνετα, και
καλείσαι να βυθιστείς στον προσωπικό σου Άδη, να αντιμετωπίσεις τον προσωπικό σου
«δαίμονα» (εν προκειμένω, την άγνοια) και να αναδυθείς νικητής στο φως της επίγνωσης,
χωρίς να υπάρχει η παραμικρή εξασφάλιση για το πώς θα είναι η ζωή σου μετά. Είναι μια
πράξη πίστης. Πίστης στην αλήθεια που έχεις αρχίσει να διαισθάνεσαι ως τη μόνη ελπίδα για
σωτηρία. Αυτό μας καθιστά άξιους σωτηρίας.
Φυσικά, μπορεί κανείς να αγνοήσει όλα τα σημάδια και να επιλέξει την προσωρινή άνεση
της άγνοιας, περιμένοντας από τις δυνάμεις της ζωής να τον παρασύρουν σε κάτι που δε θα
μπορεί να επηρεάσει καθόλου, μέχρι τελικής κατάρρευσης. Είναι μια επιλογή και αυτή. Το
ερώτημα είναι τι θέλουμε ως σύνολο, ως κοινωνία. Θέλουμε να αφήσουμε το ποτάμι της
ιστορίας να μας εκβάλει στις κοίτες του, έρημους και ασήμαντους ή θέλουμε να δώσουμε
μια ευκαιρία στη σπίθα που μας κληροδοτήθηκε να φουντώσει, να κάψει ό,τι ψεύτικο μας
αποδόθηκε και να μας επιτρέψει να βγούμε στη θάλασσα της ελευθερίας, κυβερνήτες της
μοίρας μας και άρχοντες του πεπρωμένου μας; Η ευθύνη είναι, τελικά, προσωπική υπόθεση.
άρθρο του Τριαντάφυλλος Χριστοφόρου