Περιοδικό «Aρμενικά» Απρίλιος – Ιούνιος 2014. Τεύχος 81

Στις 13 Ια­νουα­ρί­ου του 1990, ο χρό­νος στα­μά­τη­σε για τους 200.000 Αρ­μέ­νιους του Μπα­κού. Με­τά τη σφα­γή των Αρ­με­νί­ων του Σουμ­γκά­ιτ και τις διώ­ξεις του αρ­με­νι­κού στοι­χεί­ου στο Κι­ρο­βα­μπά­ντ και άλ­λες πό­λεις του Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν, ε­ξα­πο­λύ­θη­κε έ­να α­νε­λέ­η­το πο­γκρόμ ε­να­ντί­ον των Αρ­με­νί­ων του Μπα­κού. Ή­ταν μια δια­δι­κα­σί­α ε­θνο­κά­θαρ­σης που υ­ιο­θέ­τη­σε η α­ζε­ρι­κή η­γε­σί­α ως α­ντί­ποι­να στο αί­τη­μα των Αρ­με­νί­ων του Αρ­τσάχ να ε­νω­θούν με τη Σο­βιε­τι­κή Αρ­με­νί­α. Το τέ­λος της μα­κραί­ω­νης και δη­μιουρ­γι­κής πα­ρου­σί­ας των Αρ­με­νί­ων στο Μπα­κού γρά­φτη­κε με πέν­να αι­ματο­βαμ­μέ­νη.

Το Μπα­κού ι­δρύ­θη­κε τον 5ο αιώ­να μ.Χ. Ε­κτός α­πό την καυ­κά­σια φυ­λή των Αγ­βάν­κ, α­πό την πε­ριο­χή πέ­ρα­σαν εί­τε ως κα­τα­κτη­τές εί­τε ως ε­πι­δρο­μείς, Ά­ρα­βες, Πέρ­σες και Βυ­ζα­ντι­νοί. Τα Του­ρα­νι­κά φύ­λα εμ­φα­νί­στη­καν για πρώ­τη φο­ρά τον 11ο αιώ­να, αρ­χι­κά οι Σελ­τζού­κοι, ύ­στε­ρα οι Μογ­γό­λοι και οι Τά­τα­ροι. Το 1805 πέ­ρα­σε στα χέ­ρια των Ρώ­σων. Στα μέ­σα του 19ου αιώ­να χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ως τό­πος ε­ξο­ρί­ας α­πό το τσα­ρι­κό κα­θε­στώς. Στα­δια­κά ό­μως, η ε­ξαι­ρε­τι­κή του το­πο­θε­σί­α, ως φυ­σι­κού λι­μα­νιού της Κα­σπί­ας, αλ­λά και η ά­με­ση πρό­σβα­ση στις πε­τρε­λαιο­πη­γές και το χα­βιά­ρι (αρ­γό­τε­ρα και το φυ­σι­κό α­έ­ριο) έ­κα­ναν την πό­λη πό­λο έλ­ξης. Η πα­ρου­σί­α δια­φό­ρων ε­θνο­τή­των, ό­πως Αρ­με­νί­ων, Γε­ωρ­για­νών, Περσών, Ε­βραί­ων, Ρώ­σων αλ­λά και λι­γο­στών Γερ­μα­νών, Σου­η­δών, Πο­λω­νών και άλ­λοι Ευ­ρω­παί­ων, προ­σέ­δω­σε κο­σμο­πο­λί­τι­κο χα­ρα­κτή­ρα στο Μπα­κού. Το 1918 έ­γι­νε πρω­τεύ­ου­σα του νε­ο­σύ­στα­του κρά­τους του Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν και το 1920 του Σο­βιε­τι­κού Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν.
Η αρ­μενι­κή πα­ρου­σί­α πι­θα­νο­λο­γεί­ται στα βά­θη των αιώ­νων. Αρ­με­νι­κές πη­γές α­να­φέ­ρουν ό­τι το 500 μ.Χ. ο Αρ­μέ­νιος βα­σι­λιάς του Αρ­τσάχ Βα­τσα­κάν ο Ευ­σε­βής έ­δω­σε ε­ντο­λή για την α­νέ­γερ­ση χρι­στια­νι­κού να­ού, για τους Αρ­μέ­νιους της πε­ριο­χής. Το αρ­με­νι­κό στοι­χεί­ο α­να­πτύσ­σε­ται ι­διαί­τε­ρα τον 19ο αιώ­να, με έ­ντο­νη οι­κο­νο­μι­κή, πο­λι­τι­κή, κοι­νω­νι­κή και πο­λι­τι­στι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα. Πολ­λοί Αρ­μέ­νιοι ε­γκα­θί­στα­νται στη συ­νοι­κί­α, που θα ο­νο­μα­στεί Αρ­μέ­νι­κε­ντ.

Η οι­κο­νο­μι­κή άν­θη­ση

Σύμ­φω­να με ε­πί­ση­μες ρω­σι­κές πηγές, α­πό το 1846 το ε­μπό­ριο της Υ­περ­καυ­κα­σί­ας με τη Ρω­σί­α βρί­σκε­ται ή­δη στα χέ­ρια των Αρ­με­νί­ων. Το 1853 ο Βαρ­τάν Αρ­σα­γκου­νί ει­σα­γά­γει στην α­γο­ρά την τε­χνι­κή κον­σερ­βο­ποί­η­σης του χα­βια­ριού. Το 1869 λει­τουρ­γεί στο Μπα­κού η πρώ­τη πε­τρε­λαιο­πη­γή, η ο­ποί­α α­νή­κει στον Ο­βαν­νές Μιρ­ζο­γιάν α­πό την Τι­φλί­δα. Τα ε­πό­με­να χρό­νια στον το­μέ­α αυ­τόν δρα­στη­ριο­ποιού­νται 13 αρ­με­νι­κές ε­ται­ρί­ες, με την πα­ρα­γω­γή να φτά­νει πά­νω α­πό το μι­σό του συ­νο­λι­κού πε­τρε­λαί­ου του Μπα­κού. Το 1907 υ­πό τον Α­λε­ξά­ντερ Μα­ντα­σιάν(1) λει­τουρ­γεί ο πε­τρε­λαια­γω­γός Μπα­κού – Βα­τούμ.
Ο Λια­το­νιάν ι­δρύ­ει ε­ται­ρί­α χα­βια­ριού με σύγ­χρο­νο για την ε­πο­χή ε­ξο­πλι­σμό, οι Α­φοι Φι­λι­μπο­σιάν το 1891την πρώ­τη σο­κο­λα­το­ποι­ί­α της πό­λης, ο Χα­ρα­τσιάν την πρώ­τη κα­θρε­πτο­ποι­ί­α του Καυ­κά­σου και ο Με­λίκ Γα­λα­μπα­ριά­ντς το πρώ­το ερ­γο­στά­σιο χυ­μών και με­ταλ­λι­κού νε­ρού. Α­ζέ­ροι δί­νουν αρ­με­νι­κά ο­νό­μα­τα στα κα­ρά­βια τους, ε­νώ 24 πλοί­α α­νή­κουν σε 14 Αρ­με­νί­ους. Το σύ­νο­λο της κα­πνο­βιο­μη­χα­νί­ας α­νή­κει σε Αρ­μενίους οι ο­ποί­οι γε­νι­κά δρα­στη­ριο­ποιού­νται με ε­πι­τυ­χί­α σε διά­φο­ρους το­μείς ε­πι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τας, ε­νώ παί­ζουν ρό­λο και στις χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές υ­πη­ρε­σί­ες.

Η πο­λι­τι­στι­κή ζωή

Το 1870 δη­μιουρ­γεί­ται η πρώ­τη αρ­με­νι­κή θε­α­τρι­κή ο­μά­δα του Μπα­κού και έ­να χρό­νο με­τά πα­ρου­σιά­ζο­νται οι δύ­ο πρώ­τες πα­ρα­στά­σεις. Τα ε­πό­με­να χρό­νια θα α­κο­λου­θή­σει έ­ντο­νη καλ­λι­τε­χνι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα, με σύγ­χρο­να και κλα­σι­κά έρ­γα του αρ­με­νι­κού, του ρω­σι­κού και ευ­ρω­πα­ϊ­κού θε­ά­τρου, με σπου­δαί­ους η­θο­ποιούς. Εί­ναι μια ευ­χά­ρι­στη νό­τα στην πνευ­μα­τι­κή ζω­ή της πό­λης. Με την α­ρω­γή της Αρ­με­νι­κής Φι­λαν­θρω­πι­κής Ε­ται­ρί­ας, δη­μιουρ­γεί­ται η Αρ­με­νι­κή Θε­α­τρι­κή Ε­ται­ρί­α και αρ­γό­τε­ρα α­πό τον Χα­τι­σιάν η Έ­νω­ση Αρ­με­νι­κής Κουλ­τού­ρας. Το 1908 ο Μα­ϊ­λιάν α­νοι­κο­δο­μεί το κτί­ριο της Ό­πε­ρας. Πα­ράλ­λη­λα υ­πάρ­χει πα­ρου­σί­α πε­ρι­φε­ρό­με­νων το­πι­κών «α­σούγ» (αρ­μέ­νιοι βάρ­δοι). Το 1860 ι­δρύ­ε­ται το πρώ­το αρ­με­νι­κό σχο­λεί­ο της πό­λης. Το 1863 ξε­κι­νά η ανέ­γερ­ση της πρώ­της αρ­με­νι­κής Εκ­κλη­σί­ας, ο Ά­γιος Γρη­γό­ριος ο Φω­τι­στής δί­πλα σε τα­φό­πλα­κες του 18ου και του 19ου αιώ­να που φέ­ρουν αρ­με­νι­κές ε­πι­γρα­φές. Το 1895 χτί­ζε­ται να­ΐ­σκος α­φιε­ρω­μέ­νος στον Ά­γιο Ιω­άν­νη τον Πρό­δρο­μο, στο αρ­με­νι­κό νε­κρο­τα­φεί­ο. Α­ξιο­ση­μεί­ω­τη εί­ναι και η πα­ρου­σί­α του Αρ­με­νι­κού Τύ­που, με την έκ­δο­ση 60 και πλέ­ον ε­φη­με­ρί­δων και πε­ριο­δι­κών.

Πο­λι­τι­κή και Κοι­νό­τη­τα

Οι Αρ­μέ­νιοι α­πό το 1840 δια­δρα­μα­τί­ζουν ση­μα­ντι­κό ρό­λο και στην πο­λι­τι­κή ζω­ή της πό­λης, κα­τα­λαμ­βά­νο­ντας υ­ψη­λές η­γε­τι­κές θέ­σεις στο διοι­κη­τι­κό μη­χα­νι­σμό της πό­λης. Σε κά­ποιες πε­ρι­πτώ­σεις ο­ρί­ζο­νται Αρ­μέ­νιοι δι­πλω­μά­τες στο Μπα­κού α­πό ευ­ρω­πα­ϊ­κές χώ­ρες. Ε­πί­σης, συ­χνά Αρ­μέ­νιοι εκ­προ­σω­πούν ρω­σι­κούς πο­λι­τι­κούς σχη­μα­τι­σμούς. Λει­τουρ­γούν τα πα­ρα­δο­σια­κά κόμ­μα­τα Χι­ντσα­κιάν και Τα­σνα­κτσου­τιούν.
Η ε­σω­τε­ρι­κή αρ­με­νι­κή κοι­νο­τι­κή ζω­ή ρυθ­μί­ζε­ται α­πό το Αρ­με­νι­κό Ε­θνι­κό Συμ­βού­λιο μέ­χρι και το 1920. Με την ε­γκα­θί­δρυ­ση της κομ­μου­νι­στι­κής διοί­κη­σης στο Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν, ι­δρύ­ε­ται το Συμ­βού­λιο των Κο­μι­σά­ριων υ­πό την η­γε­σί­α του Στε­πάν Σα­ου­μιάν και τη συμ­με­το­χή άλ­λων Αρ­με­νί­ων.

Οι πρώ­τες σφα­γές

Το 1905 στη διάρ­κεια γε­νι­κής α­περ­γί­ας, με­τά α­πό ρα­διουρ­γί­ες του κυ­βερ­νήτη της πό­λης Μι­χα­ήλ Να­κα­σί­τζε(2), οι Τά­τα­ροι κά­τοι­κοι της πό­λης ε­πι­τέ­θη­καν στους ά­μα­χους Αρ­μέ­νιους, οι ο­ποί­οι με­τά α­πό τρεις μέ­ρες σφα­γών ορ­γα­νώ­θη­καν σε ο­μά­δες αυ­το­ά­μυ­νας. Με­τά α­πό πο­λυ­ή­με­ρες μά­χες ο α­πο­λο­γι­σμός ή­ταν ε­κα­το­ντά­δες νε­κροί και χι­λιά­δες τραυ­μα­τί­ες, κα­θώς και τε­ρά­στιες ζη­μιές σε πε­τρε­λα­ϊ­κές ε­ται­ρί­ες αρ­με­νι­κών συμ­φε­ρό­ντων. Το 1918, στα πλαί­σια της Γε­νο­κτο­νί­ας, με κα­θο­δή­γη­ση του Τζι­βαν­σίρ Χαν(3) ο τουρ­κι­κός στρα­τός, συ­νε­πι­κου­ρού­με­νος α­πό ο­μά­δες έ­νο­πλων ά­τα­κτων, κι­νή­θη­κε προς την πό­λη. Αρ­μέ­νιοι φε­ντα­ΐ και άγ­γλοι στρα­τιώ­τες προ­σπά­θη­σαν να ορ­γα­νώ­σουν την ά­μυ­να του αρ­με­νι­κού πλη­θυ­σμού, η ο­ποί­α ό­μως δεν ά­ντε­ξε. Την υ­πο­χώ­ρη­σή τους α­κο­λού­θη­σε λου­τρό αί­μα­τος με 30.000 νε­κρούς.

Μια τε­λευ­ταί­α α­να­λα­μπή

Με τη σο­βιε­το­ποί­η­ση του Α­ζερ­μπαϊτζάν δη­μιουρ­γεί­ται α­σφα­λές πε­ρι­βάλ­λον στο Μπα­κού, με α­πο­τέ­λε­σμα να ε­πα­νε­γκα­τα­στα­θούν πολ­λοί Αρ­μέ­νιοι που εί­χαν ε­κτο­πι­στεί το 1918. Η νέ­α πο­λι­τι­κή τά­ξη πε­ρι­θω­ριο­ποιεί τις δια­φο­ρές με­τα­ξύ των ε­θνών. Η αρ­με­νι­κή κοι­νό­τη­τα, εκ­με­ταλ­λευό­με­νη τις νέ­ες συν­θή­κες, βιώ­νει μια τε­λευ­ταί­α α­να­λα­μπή. Στην πό­λη λει­τουρ­γούν 80 αρ­με­νι­κά σχο­λεί­α, ε­νώ η εκ­κλη­σί­α του Α­γί­ου Γρη­γο­ρί­ου του Φω­τι­στή εί­ναι η μο­να­δι­κή που λει­τουρ­γεί στο Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν.
Το Αρ­με­νι­κό Κρα­τι­κό Θέ­α­τρο α­νε­βά­ζει πα­ρα­στά­σεις, ε­νώ εκ­δί­δε­ται η­με­ρή­σια ε­φη­με­ρί­δα. Οι ε­πι­γρα­φές στα αρ­με­νι­κά κα­τα­στή­μα­τα γρά­φο­νται στην αρ­με­νι­κή και τη ρω­σι­κή γλώσ­σα. Α­πό τη δε­κα­ε­τί­α του ‘50 ό­μως η α­ζε­ρι­κή η­γε­σί­α α­σκεί κα­τα­πιε­στι­κή πο­λι­τι­κή, που ο­δη­γεί σε πα­ρακ­μή και πλή­ρη μα­ρα­σμό την αρ­με­νι­κή πα­ροι­κια­κή ζω­ή. Το τε­λευ­ταί­ο αρ­με­νι­κό σχο­λεί­ο θα κλεί­σει το 1983.

Θη­ριω­δί­ες και προ­σφυ­γιά

Ή­δη α­πό το 1988 ε­ξα­πο­λύ­ε­ται α­ντιαρ­με­νι­κή προ­πα­γάν­δα, α­πό τα ΜΜΕ του Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν, με πρω­το­πό­ρο το «λα­ϊ­κό μέ­τω­πο». Δια­νο­ού­με­νοι υ­πο­στη­ρί­ζουν σε τη­λε­ο­πτι­κές εκ­πο­μπές, ό­τι οι Αρ­μέ­νιοι κα­τέ­χουν τον πλού­το και τις κα­λύ­τε­ρες κα­τοι­κί­ες του Μπα­κού. Το 1989 οι Αρ­μέ­νιοι φο­βού­νται α­κό­μη και να κυ­κλο­φο­ρή­σουν. Λε­η­λα­σί­ες πε­ριου­σιών, ξυ­λο­δαρ­μοί και φό­νοι εί­ναι στην η­με­ρή­σια διά­τα­ξη, με α­ζέ­ρους για­τρούς να βε­βαιώ­νουν «α­τυ­χή­μα­τα». Α­πο­λύ­ο­νται α­πό τις δου­λειές τους α­ναί­τια. Α­στυ­νο­μί­α, «Πρώ­τες Βο­ή­θειες» και Σώ­μα­τα Α­σφα­λεί­ας συ­νερ­γά­ζο­νται στην κα­τάρ­τι­ση «χάρ­τη» αρ­με­νι­κής πα­ρου­σί­ας.
Στις 13 Ια­νουα­ρί­ου του 1990 πραγ­μα­το­ποιεί­ται συ­γκέ­ντρω­ση 100.000 α­τό­μων στην πλα­τεί­α Λέ­νιν του Μπα­κού. Ο ό­χλος ε­πι­δί­δε­ται σε α­πί­στευ­τες θη­ριω­δί­ες, ε­πι­θέ­σεις με σι­δη­ρο­λο­στούς και βια­σμούς. Αρ­μέ­νιοι γκρε­μί­ζο­νται με τη βί­α α­πό τα πα­ρά­θυ­ρα των σπι­τιών τους. Κρα­τι­κοί λει­τουρ­γοί υ­πό­σχο­νται α­σφα­λή με­τα­φο­ρά στο λι­μά­νι και δια­φυ­γή στους Αρ­με­νί­ους, ε­άν πα­ρα­δώ­σουν οι­κειο­θε­λώς και ε­νυ­πό­γρα­φα τις οι­κί­ες τους, παίρ­νο­ντας μα­ζί τους μό­νο το δια­βα­τή­ριο και ό,τι μπο­ρούν να με­τα­φέ­ρουν.

Πρό­σφυ­γες με πλοί­α με­τα­φέ­ρο­νται στο Κρα­σνο­βό­τσκ του Τουρ­κμε­νι­στάν και α­πό ε­κεί α­ε­ρο­πο­ρι­κώς στο Ε­ρε­βάν. Γί­νε­ται λό­γος για 400 νε­κρούς και ε­κα­το­ντά­δες τραυ­μα­τί­ες. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο α­ριθ­μός των θυ­μά­των πα­ρα­μέ­νει α­διευ­κρί­νι­στος. O Γκά­ρυ Κα­σπά­ροφ αρ­με­νο­ε­βραί­ος πα­γκό­σμιος πρω­τα­θλη­τής στο σκά­κι που γεν­νή­θη­κε στο Μπα­κού, βο­ή­θη­σε στον α­πε­γκλω­βι­σμό Αρ­με­νί­ων το μαύ­ρο Γε­νά­ρη του 1990. Πα­ρά το ό­τι υ­πάρ­χει ε­παρ­κής στρα­τιω­τι­κή δύ­να­μη, η ε­πέμ­βα­ση του Κόκ­κι­νου Στρα­τού κα­θυ­στε­ρεί χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Ο τό­τε η­γέ­της της Ε.Σ.Σ.Δ. Μι­χα­ήλ Γκορ­μπα­τσώφ δί­νει την α­παι­τού­με­νη δια­τα­γή μό­λις στις 20 Ια­νουα­ρί­ου, αν και οι ω­μό­τη­τες συ­νε­χί­ζο­νται με α­μεί­ω­τη έ­ντα­ση για ε­πτά η­μέ­ρες. Κα­τά την ει­σβο­λή βρί­σκουν το θά­να­το 150 Α­ζέ­ροι και στρα­τιώ­τες. Γί­νε­ται ε­κτε­νής α­να­φο­ρά των γε­γο­νό­των στο Διε­θνή Τύ­πο. Κα­τα­δι­κά­ζο­νται α­πό το Ευ­ρω­κοι­νο­βού­λιο και το Κο­γκρέ­σο των Η.Π.Α. Κα­νείς υ­πεύ­θυ­νος ό­μως δεν πρό­κει­ται να τι­μω­ρη­θεί. Εί­ναι το ρέκ­βιεμ της άλ­λο­τε πο­λυ­πλη­θούς και ακ­μά­ζου­σας αρ­με­νι­κής κοι­νό­τη­τας του Μπα­κού. Σή­με­ρα ζουν μό­λις λί­γες ε­κα­το­ντά­δες Αρ­μέ­νιοι στην πρω­τεύ­ου­σα του Α­ζερ­μπα­ϊ­τζάν, η πλειο­νό­τη­τα γυ­ναί­κες, α­πο­κρύ­πτο­ντας φυ­σι­κά την ε­θνι­κή τους ταυ­τό­τη­τα.

1 Α­λε­ξά­ντερ Μα­ντα­σιάν (1842-1911). Με­γα­λο­ε­πι­χει­ρη­ματί­ας ευερ­γέ­της. Με δι­κά του μέ­σα ι­δρύ­θη­καν αρ­με­νι­κές ε­γκα­τα­στά­σεις και εκ­κλη­σί­ες σε Τι­φλί­δα, Ε­ρε­βάν, Μπα­κού, Μό­σχα, και Πα­ρί­σι, ε­νώ πά­νω α­πό 200 Αρ­μέ­νιοι νέ­οι και νέ­ες κα­τά­φε­ραν να σπου­δά­σουν σε κο­ρυ­φαί­α εκ­παι­δευ­τι­κά ι­δρύ­μα­τα της Ρω­σί­ας και της Ευ­ρώ­πης.

2 Τα­τα­ρι­κής κα­τα­γω­γής, ε­κτε­λέ­στη­κε α­πό τον Αρ­μέ­νιο ή­ρω­α Τρο το1905.

3 Α­ζέ­ρος κυ­βερ­νή­της του Μπα­κού το 1918. Θε­ω­ρεί­ται α­πό τους κύ­ριους υ­παι­τί­ους της σφα­γής 30.000 Αρ­με­νί­ων στο Μπα­κού το 1918 και 35.000 Αρ­με­νί­ων στο Σου­σί το 1920. Στο πλαί­σιο της «Ε­πι­χεί­ρη­σης Νέ­με­σις» δο­λο­φο­νή­θη­κε α­πό τον Μι­σάκ Τορ­λα­κιάν το 1921 στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, μπρο­στά στα γρα­φεί­α της αρ­μενι­κής ε­φη­με­ρί­δας «Τζα­γκα­ντα­μάρ­ντ».