Παύλος Μελάς μάθημα Γενναιότητας
Στις 13 Οκτωβρίου 1904 σκοτώνεται, σε ηλικία μόλις 34 ετών, ο Μακεδονομάχος και λοχαγός του Πυροβολικού, Παύλος Μελάς. Η Ημέρα του Μακεδονικού Αγώνα τιμάται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή μετά την 13η Οκτωβρίου (ημερομηνία θανάτου του Παύλου Μελά το 1904) στη Μακεδονία και τη Θράκη, σύμφωνα με το Βασιλικό Διάταγμα 157 της 25/2/1969 (ΦΕΚ 46/11.3.1969).
Στις 28 Αυγούστου του 1904, ο Παύλος Μελάς συνοδευόμενος από ομάδα Μακεδόνων, Λακώνων και Κρητικών, περνάει στα τουρκοκρατούμενα εδάφη της Μακεδονίας, κάνοντας έναρξη του επικού και τιμημένου Μακεδονικού αγώνα κατά της Βουλγαρικής επιβουλής των κομιτατζήδων και γράφοντας μια από τις πλέον χρυσές σελίδες της Νεώτερης Ελληνικής ιστορίας.
Ο Παύλος Μελάς Έλληνας αξιωματικός του Στρατού, πρωτομάρτυρας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, στάθηκε από τους πρωτεργάτες και πέθανε υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων στην περιοχή της Μακεδονίας. Στην Ελλάδα θεωρείται ηρωική μορφή και έχουν ονομαστεί προς τιμή του το χωριό Μελάς της Καστοριάς και ο Δήμος Παύλου Μελά στην κεντρική Μακεδονία.
«O θάνατος του είναι ζωή στους κουρασμένους από τη μετριότητα του κόσμου. Ο Θάνατος του ανασταίνει τους κοιμισμένους, ταράζει τούς μαργωμένους, δυναμώνει τους αδύνατους, δροσίζει τους διψασμένους, ο θάνατος του Νέου, ο θάνατος του Ωραίου ο θάνατος του Αντρείου. Ψυχή, ψυχή ωραία, γλυκιά πενταπάρθενη που ερωτεύτηκες το θάνατο δίδαξε μας, ω, μάθε μας να μη πονεί και να μην καίει το αντίκρισμα της αγωνίας σου, ψυχή ωραία πενταπάρθενη». (Ιων Δραγούμης 1878 – 31 Ιουλ 1920, διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα.)
Ο γιος του Μιχαήλ Μελά, βουλευτή και κατόπιν δημάρχου Αθηνών, Παύλος Μελάς, ανθυπολοχαγός, γαμπρός του Στέφανου Δραγούμη, αφού είχε πραγματοποιήσει δύο αναγνωριστικές αποστολές στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία (τη δεύτερη φορά με το ψευδώνυμο «Παύλος Δέδες»), για να προετοιμάσει το έδαφος, τον Αύγουστο 1904 αποφασίζει, με το ψευδώνυμο «Μίκης Ζέζας», που του θύμιζε τα παιδιά του στην Αθήνα, τον Μίκη (Μιχαήλ) και τη Ζωή, να δημιουργήσει εκεί αντάρτικο σώμα έχοντας 35 άνδρες.
Την ήττα του 1897 τη θεωρούσε προσωπική ταπείνωση απέναντι στον πατέρα του. Ο αγώνας στη Μακεδονία του έδινε την ευκαιρία να εργαστεί για την πατρίδα και ταυτόχρονα να εξιλεωθεί στα µάτια του νεκρού ήδη πατέρα του. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή όπου επισκέπτεται τον τάφο του Μιχαήλ Μελά την ημέρα της αναχώρησής του για τη Μακεδονία:
«Κάθηµαι ολίγην ώραν παρά το μνήμα του. Αισθάνομαι την ψυχήν του πολύ κοντάν µου. Ενθυμούμαι µε πόσην φωτιά αγαπούσε αυτός την Πατρίδα· ενθυμούμαι ότι ωρκίσθην επί του φερέτρου του να αποθάνω εν ανάγκη υπέρ αυτής… Όλαι αυταί αι σκέψεις µε δίδουν θάρρος και επαναφέρουν ολίγην γαλήνην εις την ψυχήν µου διότι σκέπτομαι ότι και εάν φονευθώ θα επανεύρω την ψυχήν του αγίου εκείνου ανθρώπου…», γράφει ο ίδιος.
Ο ευγενής αστός μετατράπηκε στο σκληρό αντάρτη Μίκης Ζέζας που τον σέβονταν και τον υπάκουαν όλοι, ακόμα κι αν δεν εμπιστεύονταν τις στρατηγικές ικανότητές του.
Ο Μίκης Ζέζας και οι αντάρτες του είχαν διμέτωπο αγώνα. Η κατάσταση στη Μακεδονία, από την Πηνελόπη Δέλτα:
«Oι Τούρκοι αδιαφορούσαν για το αλληλοφάγωμα των Χριστιανών, όχι όμως και για το επαναστατικό κήρυγμα των κομιτατζήδων[…] Με λύσα αλληλοσπαράζουνταν Έλληνες και Βούλγαροι, ποιος να εκτοπίσει τον άλλο από το τουρκοπατημένο έδαφος, όπου έπρεπε ν’ αλληλοπολεμούνται και συνάμα να φυλάγονται από τον κοινό εχθρό, τον τακτικό στρατό του Τούρκου, που αμείλικτα καταδίωκε τ’ αντάρτικα σώματα, είτε Έλληνες ήταν είτε Βούλγαροι.» (Π. Σ. Δέλτα, Στα μυστικά του Βάλτου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1995)
Ο ελληνικός πληθυσμός εμψυχώθηκε και αγάπησε τον Μίκη Ζέζα. Οι επιτυχίες του εναντίον των Βούλγαρων κομιτατζήδων για μερικούς μήνες ήταν σημαντικές. Στενό συνεργάτη του είχε το Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη.
Ένας από τους οδηγούς του, σε συνεργασία με τον κομιτατζή Μήτρο Βλάχου, ειδοποίησε τους Τούρκους για τις κινήσεις του Μελά.
Όταν οι αντάρτες του Π. Μελά, μετά από αποτυχημένη μάχη, έφτασαν στη Στάτιστα (13 Οκτ. 1904), κυκλώθηκαν από τούρκικο στρατό. Στη συμπλοκή ο Παύλος Μελάς πληγώθηκε θανάσιμα. Η ταφή έγινε πρόχειρα κάπου στην περιοχή, ενώ σύντροφός του προσπαθώντας να κάνει μυστική εκταφή για μεταφορά της σορού στην Καστοριά, κατ’ εντολή του Μητροπολίτη, κατάφερε να κόψει βιαστικά το κεφάλι του ήρωα. Ο Μητροπολίτης Γερμανός μετέφερε τα οστά του ακέφαλου πια σώματος στην Καστοριά το 1904.
Ο θάνατός του Μελά συγκλόνισε το πανελλήνιο και αφύπνισε τις συνειδήσεις… Ο ήρωας Παύλος Μελάς έγινε σύμβολο του μακεδονικού αγώνα, ΑΝΤΑΡΤΗ και της ανιδιοτελούς θυσίας για την πατρίδα.
Ο μακεδονικός αγώνας συνεχίστηκε. Είχε δικαιωθεί η πολιτική του Μακεδονικού Κομιτάτου. Με φιλοπατρία ακολούθησαν νέοι εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα και νέες αντάρτικες ομάδες. Το 1905 βρίσκονταν 1000 περίπου ένοπλοι Έλληνες στη Μακεδονία.
Αντάξιος συνεχιστής του αγώνα ο αντάρτης Σαράντος Αγαπηνός ή Τέλλος Άγρας, ο οποίος το 1906, σε μια κάμψη του αγώνα και διάλυσης πολλών αντάρτικων ομάδων, έδρασε δυναμικά στην περιοχή του βάλτου των Γιαννιτσών.
1908 με το κίνημα των Νεοτούρκων και την αναμενόμενη φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας ο μακεδονικός αγώνας ατονεί εν αναμονή των εξελίξεων.
Συγκλονίστηκε ολόκληρη η Ελλάδα όταν μαθεύτηκε πως στην Μακεδονία εκείνον τον Οκτώβρη του 1904 άφησε την τελευταία του πνοή ο Παύλος Μελάς. Ανάμεσα σε αυτούς που συγκλονίστηκαν και ο μεγάλος εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς, που έγραψε για τον θάνατο του παλληκαριού:
Ο Κωστής Παλαμάς και η Μακεδονία στη Φλογέρα του Βασιλιά (ανάλυση και ολόκληρο το βιβλίο)
Ο Παύλος Μελάς (29 Μαρτίου 1870 – 13 Οκτωβρίου 1904) γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου του 1870 στη Μασσαλία, όπου ο πατέρας του Μιχαήλ Μελάς (1833-1897) δραστηριοποιούταν ως έμπορος. Το 1886 εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων και εξήλθε ως ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού στις 8 Αυγούστου του 1891. Τον επόμενο χρόνο νυμφεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη (1872-1973), κόρη του τραπεζίτη και πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον στρατιωτικό Μιχαήλ Μελά (1894-1950) και τη χημικό Ζωή Μελά – Ιωαννίδη (1898-1996).
Το κεφάλι του αποκόπηκε από τους συμπολεμιστές του και τάφηκε στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Πισοδέρι. Το σώμα του παραδόθηκε από τις οθωμανικές αρχές στον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό (Καραβαγγέλη) και τάφηκε στον βυζαντινό ναό των Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου αναπαύεται και η κάρα του από το 1950. Στον ίδιο ναό έχει ταφεί και η σύζυγός του Ναταλία, κατ’ επιθυμίαν της.
Ο θάνατος του Παύλου Μελά έγινε γνωστός στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου και συγκλόνισε την κοινή γνώμη, λόγω του ακέραιου και αγνού χαρακτήρα του ανδρός, αλλά και του γνωστού ονόματος της οικογένειάς του, που είχε μεγάλους δεσμούς με τη Μακεδονία και την κοινωνία των Αθηνών. Η θυσία του σηματοδότησε την ουσιαστική έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, που κορυφώθηκε με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913.
Η ταινία «Παύλος Μελάς» (1973)
Περιγραφή: Μια μοναδική υπερπαραγωγή για τα δεδομένα του ελληνικού κινηματογράφου. Πλούσιο ιστορικό έπος διάρκεια 195′ περιγράφει την πορεία του εθνικού ήρωα από τα αθηναϊκά σαλόνια, στα σκλαβωμένα μέρη της Μακεδονίας και στο αγώνα για την απελευθέρωσή της. Αναπαράσταση της εποχής τόσο με αυθεντικά σκηνικά και κοστούμια όσο και με γυρίσματα στους πραγματικούς χώρους όπου διαδραματίστηκαν τα γεγονότα. Αλλά και η δράση στις σκηνές δράσεις είναι καταιγιστική σφοδρές μάχες, που κρατούν συνεχώς αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατή. Καταφέρνει να φέρει το θεατή σε άμεση επαφή με τα ιστορικά εθνικά και πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στις αρχές του 20ου αιώνα, με πρόσωπα επώνυμα και ανώνυμα που αγωνίστηκαν στο Μακεδονικό Αγώνα.
1897: Ο Παύλος Μελάς και οι συμφοιτητές του στην στρατιωτική σχολή, οργανώνουν μία ομάδα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Η πρώτη αποστολή στην Θεσσαλία, αποτυγχάνει1904. Με το όνομα καπετάν Μίκης Ζέζας, ο Παύλος για πρώτη φορά πηγαίνει στην Μακεδονία να ηγηθεί του επαναστατικού αγώνα, μαζί με το μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη.
Καστοριά και παραλειπόμενα: Η ταινία σε μεγάλο μέρος της γυρίστηκε σε περιοχές της Καστοριάς, ακολουθώντας τα βήματα της διαδρομής του κεντρικού ήρωα, τόσο σε εξωτερικούς, όσο και σε εσωτερικούς χώρους. Την πρώτη προβολή της το 1974 παρακολούθησε σύσσωμη η καστοριανή μαθητιώσα νεολαία της εποχής, καθώς και ήταν υποχρεωτική η παρακολούθησή της από όλους τους μαθητές με ευθύνη των σχολείων, μετά από οδηγίες του Υπουργείου Παιδείας. Οι προβολές ξεκινούσαν από το πρωί, κάθε μέρα στον κινηματογράφο «ΟΡΦΕΑ».
Το εμβατήριο της ταινίας (το ακούτε εδώ) σε μουσική του Γιάννη Σπανού. Ακουγόταν για χρόνια από τα μεγάφωνα στο χωμάτινο γήπεδο (τώρα πάρκο Ολυμπιακής Φλόγας), κάθε φορά που η ποδοσφαιρική ομάδα της Καστοριάς έμπαινε στον αγωνιστικό χώρο (πολύ πριν υιοθετηθεί και τραγουδηθεί από φιλάθλους άλλων ομάδων και αθλημάτων).
Ηθοποιοί: Λάκης Κομνηνός, Φαίδων Γεωργίτσης, Καίτη Παπανίκα, Λίλλη Παπαγιάννη, Ανδρέας Φιλιππίδης, Γιάννης Αργύρης, Ασημακοπούλου Μπεάτα, Βαγενά Άννα κ.ά.
Σύνοψη της υπόθεσης: Στα τέλη του 19ου αιώνα, η υπό τουρκική κατοχή Μακεδονία και οι ελληνικοί πληθυσμοί της υποφέρουν διπλά, μιας και οι Βούλγαροι κομιτατζήδες δρουν στην περιοχή παράλληλα με τις τουρκικές δυνάμεις. Ο Παύλος Μελάς (Λάκης Κομνηνός), μέλος της Εθνικής Εταιρείας από τα χρόνια του στην Σχολή Ευελπίδων, αποφασίζει το 1904 να αναλάβει την ηγεσία του αγώνα στη Μακεδονία. Μαζί με τους άνδρες του θα φέρουν σε πέρας τρεις αποστολές, αλλά στο τέλος θα παγιδευτούν, κατόπιν προδοσίας, και ο Μελάς θα σκοτωθεί στο χωριό Σιάτιστα.
